Historische situatie
Spakenburg ontstond aan de Zuiderzee, waar de Spakenburger Gracht begint. De visserij vormde de belangrijkste sector in het dorp. Hierdoor werd het karakter van het dorp voornamelijk bepaald. Het is niet bekend wanneer Spakenburg precies is ontstaan.

Door stijging van de zeespiegel en bodemdaling door de grondontginning vormde het water een toenemende bedreiging. De eerste huizen lagen hoog tegen de dijk. Daarachter strekte de bebouwing zich uit als een kort lint aan weerszijden van de Spakenburger Gracht. De bebouwing van Spakenburg ging gelijk op met de economische bloei van de visserij.

De haven van Spakenburg is onlosmakelijk verbonden met de ontwikkeling van het dorp. Hier lagen de botters waarmee de Spakenburgers hun brood verdienden. Over het ontstaan van de haven is weinig bekend, uitgegaan wordt van de 17^e eeuw. In de 19^e eeuw maakte de vissersvloot op de Zuiderzee een ongekende groei door. In Spakenburg, evenals in andere vissersplaatsen rond de Zuiderzee, nam het aantal schepen sterk toe. De opbloei van de visserij op de Zuiderzee was onder meer het gevolg van een toenemende vraag naar vis.
De schepen namen snel toe in omvang en aantal waardoor de oorspronkelijke haven te klein werd. Voor een nieuwe haven werden verschillende plannen ontwikkeld. In 1886 werd begonnen met de aanleg van de Nieuwe Haven en de renovatie van de Oude Haven. De visserij zorgde voor veel nevenactiviteiten, zoals visrokerijen, zeilmakerijen, kuiperijen en scheepsbouw. Na de afsluiting van de Zuiderzee in 1932 en de inpoldering na de Tweede Wereldoorlog ging het snel bergafwaarts met de vissersvloot, alleen een deel van de vishandel bleef.

Huidige situatie
Het centrum van Spakenburg kent in de huidige situatie nog een rijke archeologische en cultuurhistorische waarde. Het noordoostelijke deel van Spakenburg is vanwege de bijzondere ontwikkeling als vissersplaats bijna in zijn geheel als waardevol aan te merken. Hierbij gaat het vooral om de historisch-ruimtelijke opbouw van het gebied en niet zo zeer om de individuele kwaliteit van de bebouwing. Een vijftal deelgebieden laat een bepaalde fase in de ontwikkeling van dit vissersdorp zien:

• De bebouwing langs de oostkant van de Oude Haven (Hoekstraat en Havendijk) dateert uit de tweede helft van de 19e eeuw. Karakteristiek zijn hier de, ter voorkoming van wateroverlast, hoog boven straatniveau gebouwde visserswoningen. De erachter gelegen woningen werden na het gereedkomen van de Nieuwe Haven in 1886 gebouwd en liggen een stuk lager.
• De bebouwing van de direct achter de oostelijke zeedijk gelegen Weikamp dateert ook uit de tweede helft van de 19e eeuw en is een van de eerste uitbreidingen. Hier treft men iets grotere visserswoningen aan, die gevarieerd in de rooilijn staan, en restanten van het kleinschalige visverwerkingsbedrijf.
• De bebouwing van de Nieuwe Schans is de eerste planmatige uitbreiding (vanaf 1909) van de oude kern. De contouren van dit verdedigingswerk zijn, zij het met enige moeite, nog steeds te ontdekken.
• Het vierde gebied betrof de bebouwing van de Kerkemaat, ten oosten van de Nieuwe Haven. Dit tweede uitbreidingsgebied bevat relatief grootschaliger bedrijvigheid met scheepswerf, nettentaanderij, inleggerij en rokerijen. Van deze bebouwing is in de loop van de tijd vrijwel alles verdwenen.
• Het laatste gebied is de Oude Haven met scheepswerf en botters en de omgeving aan de Gracht. Hier werd in 1949 de binnenkolk gedempt en daarna is het gebied verder gewijzigd van vissersplaats in winkelgebied. Wat resteert, zijn de Botterwerf aan de Oude Haven en nog enige typerende negentiende-eeuwse steegbebouwing, met onder meer een geheel gerestaureerde visrokerij.

Historische vaartuigen hebben een belangrijk aandeel in het cultuurhistorisch beeld van
Nederland. Plaatselijk vervullen historische vissersschepen in het gebied rond de Oude Haven voor een zeer belangrijk deel het aanzien van Spakenburg. Samen met historische bebouwing rond de Oude Haven roepen de schepen tastbare herinneringen op aan de tijd dat Spakenburg nog een vissersdorp was.

De ontstaansgeschiedenis van Spakenburg is nog steeds goed terug te zien in het huidige stratenpatroon en de bebouwing. De historische visserswoningen aan en nabij de Weikamp zijn deels nog aanwezig. Ook het onderscheid tussen de organische gegroeide bebouwing en de latere (planmatige) inbreidingslocaties is duidelijk terug te zien. Het centrum wordt dus nog steeds gebruikt om te wonen.

Daarnaast zijn er nog diverse andere functies aanwezig in het centrum. In de historische Oude Haven van Spakenburg liggen nog diverse botters en een tiental andere historische vissersschepen. Deze worden uitsluitend nog gebruikt voor de pleziervaart/watersport, er is geen beroepsvisserij meer. De Nieuwe Haven verloor eveneens haar economische functie en doet vanaf de jaren zeventig dienst als jachthaven voor de watersport. Verder leent het centrum zich voor horeca, detailhandel, dienstverlening en ambulante handel (verkoop van goederen in de openbare ruimte, zoals huis-aan-huis). Het religieuze karakter van het dorp is terug te zien in de vele kerken.

Het historische centrum kenmerkt zich als toeristische trekpleister door zijn authentieke, bruisende en levendige karakter. Door deze kenmerken heeft het centrum ook een hoge autodichtheid en daarmee een hoge parkeerdruk.

Toekomstperspectief
Het centrum van Spakenburg blijft een voorzieningen- en verblijfsgebied. De aandachts- en speerpunten voor de ontwikkeling in centrum Spakenburg zijn de volgende.

• Behoud en stimuleren van de zichtbaarheid en het aanbod van kunst, cultuur- en erfgoed.
  • Het beschermen en in stand houden van het ensemble van museumhaven, botters, botterwerf en historische bebouwing (rondom de museumhaven maar ook de visserswoningen aan de Weikamp).
  • Het in stand houden van de toeristische voorzieningen en de verbetering ervan met het oog op de gewenste kwaliteitstoerist en de verlenging van het seizoen.
• Een gebalanceerd en divers winkelaanbod, dat voldoende publiek trekt om zichzelf in stand te houden.
• Goede centrumvoorzieningen; ontwikkelingen die het centrum versterken omdat zij bijdragen aan de Centrumvisie Spakenburg worden verwelkomd.
• Geen grootschalige uitbreiding horeca en winkels buiten het centrum van Spakenburg (met uitzondering van de supermarkt in woonwijk Rengerswetering).
• Het verminderen van de parkeerdruk, met behoud van gratis parkeren.
• Het behouden en versterken van kwalitatief goede horecavoorzieningen, met aantrekkelijke terrassen.
• Het koesteren en versterken van evenementen (o.a. markt, Spakenburgse Dagen, visserijdagen, intocht sinterklaas).
• Horeca- winkel- en woonfunctie bestaan naast elkaar in dit gebied; nieuwe ontwikkelingen mogen niet leiden tot toename van hinder door geur en geluid.

Verbonden aan de thema’s: Wonen, Leefbaarheid en gezondheid, Energie, Klimaat, Werken en ondernemen, Recreatie en toerisme, Bereikbaarheid, Circulariteit