De gemeente telt een groot aantal gemeentelijke monumenten, 12 rijksmonumenten, een rijksbeschermd dorpsgezicht (Spakenburg), een gemeentelijk beschermd dorpsgezicht (Centrale As Bunschoten) en 1 archeologisch rijksmonument. Daarnaast heeft de gemeente vele panden die op basis van de Erfgoednota 2008 in de bestemmingsplannen zijn opgenomen als:

• cultuurhistorisch dominant,
• beeldbepalend,
• beeldondersteunend.

Deze panden zijn van cultuurhistorische waarde voor de gemeente en dragen bij, als individueel object of als onderdeel van een ensemble, aan het karakteristieke beeld van de directe omgeving.

Bijzonder aan de gemeente is dat Bunschoten, Zevenhuizen en Eemdijk een agrarische achtergrond hebben en dat Spakenburg van origine een vissersdorp is. Bunschoten en Spakenburg zijn duidelijk twee gescheiden dorpskernen, die in de loop van de tijd aaneen zijn gegroeid. Eerst met lintbebouwing langs de hoofdas en later door nieuwe woonwijken aan de oost- en westkant.

Van oudsher hebben enkele watergangen de structuur van het grondgebied bepaald. Aan de westzijde de Eem. Aan de oostzijde de Laak. Binnen de kom zijn de Stadsgracht en de Spakenburger Gracht de opvolgers van het oude veenriviertje dat ooit van zuid naar noord stroomde. Bepaalde gedeelten van deze watergang zijn in de loop van de tijd gedempt of verlegd. Enkele belangrijke gedeelten in de Stadsgracht en Spakenburger Gracht ontbreken ter hoogte van het Kolkplein en het Spuiplein.

De middeleeuwse ontginningsstructuur is terug te zien in het landschap. In het buitengebied, in Eemdijk (een dijkdorp) en Zevenhuizen (een buurtschap), kennen we boerderijenstroken (slagen). Typerend voor het ontginningslandschap zijn de dijken, met wetering en afwateringskanalen. De dorpskernen zijn ontstaan op dekzandruggen en aan ontginningsdijken. Percelen werden vroeger uitgegeven vanaf de dijk. Het landschap is altijd nattig geweest en er waren regelmatig overstromingen.

Positieve kwaliteiten die we koesteren zijn de volgende.

• De middeleeuwse ontginningsstructuren in het landschap.
• De ruimtelijke kwaliteit en karakteristiek van het vissersdorp Spakenburg en de agrarische
  dorpen/kernen Bunschoten, Eemdijk en Zevenhuizen.
• De Museumhaven van Spakenburg; de structuur van aan elkaar gebouwde industrie,
  woningen, rokerijen en werkplaatsen is kenmerkend. De werkende helling voor botters is uniek.
• De gemeente kent een groot aantal verenigingen en stichtingen die zich inzetten voor het behoud en beleefbaar maken en houden van ons cultureel erfgoed. Dit betreft zowel het tastbare (botters, klederdracht en monumenten) als het ontastbare (visserscultuur, dialect en religieuze historie). De stadsweiden in Bunschoten zijn archeologisch rijksmonument omdat het, voor Nederland uniek, een onvoltooide middeleeuwse stadsuitleg betreft, dat als onbebouwd agrarisch gebied binnen de voormalige vestingwerken bewaard is gebleven. Onderdeel van deze middeleeuwse stadsuitleg zijn ook de dwarsverbindingen naar de Dorpsstraat, de stadsweiden aan de zuidzijde van de burgwal en de oostzijde van de Dorpsstraat en de restanten (ondergronds) van de stadspoorten in de Dorpsstraat.
• Andere archeologische kwaliteiten zijn:
  • sporen van de vroegere bewoning van het gebied en het botterkerkhof in het Eemmeer
  • enige terpen die in de late middeleeuwen werden opgeworpen als veilige huisplaatsen in een gebied dat door overstromingen werd geteisterd. Bekende huisterpen: Bisschopsweg 1 en aan het einde van de Burgwal.
• Voor de kernen Zevenhuizen en Eemdijk geldt dat het polderlandschap en ontginningslandschap typerend zijn. Zevenhuizen is een goed voorbeeld van een agrarische nederzetting in de vorm van lintbebouwing langs een doorgaande weg. Vanwege de wat hogere ligging en de aanwezigheid van bomen en bosschages vormde het een overgangsgebied naar het nog hoger gelegen Hoogland en de Utrechtse Heuvelrug. Eemdijk is een voorbeeld van een langgerekte lintbebouwing langs de dijk van de rivier de Eem. De weg kronkelde oorspronkelijk helemaal met de dijk mee. Bij de ruilverkaveling rond 1950 is de weg voor een groot deel rechtgetrokken, waardoor van het oorspronkelijke karakter veel verloren is gegaan.

Een aandachtspunt is dat de aanduiding (status) en bescherming van ons gebouwd erfgoed niet eenduidig is geregeld. Dit verschilt van bestemmingsplan tot bestemmingsplan. Verder merken we dat eigenaren soms de waardering en bescherming van ons gebouwd erfgoed als een belemmering van de eigen keuzevrijheid ervaren. Een ander aandachtspunt heeft betrekking op de verduurzaming van ons erfgoed. Bij veel panden zal het niet eenvoudig zijn om dat op een zodanige manier te doen dat het monumentale karakter voluit behouden blijft. Hier zal soms een afweging nodig zijn.

We zien dat de kennis en de waardering van ons erfgoed verder ontwikkeld kan worden, vooral ten aanzien van het archeologische en gebouwde erfgoed. Dit betekent dat we als gemeente willen werken aan kennisontwikkeling en bewustwording ten aanzien van cultuurhistorie en erfgoed. Dat moet het draagvlak en de waardering ervan vergroten. Temeer waar dit kenmerkend en van grote waarde is voor onze identiteit als gemeente.

Daarbij willen we meer werk maken van gedeeld eigenaarschap en gedeelde verantwoordelijkheid tussen gemeente en samenleving voor de waardering, het behoudt en het onderhouden van ons erfgoed. Daar zullen instrumenten voor worden ontwikkeld die zowel gemeente als samenleving in staat stellen die verantwoordelijkheid te dragen en daarin samen te werken.

Ons erfgoed en onze cultuurhistorie worden niet alleen gewaardeerd door de lokale samenleving. Ze bieden ook aantrekkingskracht voor bezoekers van buiten onze gemeente. Dit willen we verder ontwikkelen. Met andere woorden, zowel voor eigen inwoners als voor onze bezoekers willen we onze cultuurhistorische waarden verder verankeren, beschermen en ontsluiten.

Ons erfgoed is ook van waarde voor het ondernemerschap; onze unieke identiteit is ook een “unique selling point” voor de vestiging van nieuw ondernemerschap.

Ons erfgoedbeleid dateert uit 2008. Via een nieuw omgevingsprogramma erfgoed en omgevingskwaliteit kunnen we dit actualiseren. Daarin nemen we de bij dit onderdeel in de omgevingsvisie verwoordde aandachtspunten en gewenste ontwikkelingen mee.

Archeologie
In de gemeente Bunschoten zijn er gebieden met een (zeer) hoge kans op het aantreffen van archeologische resten. Afhankelijk van de archeologische verwachtingswaarde van een gebied stellen we andere eisen. In het beleid is een overzicht opgenomen van de normen die bepalen of archeologisch onderzoek nodig is. Dit hoort bij de archeologische (verwachtings)waardenkaart. We verbeteren zo onze omgang met archeologische resten als bron van informatie over het lokale verleden en via het benutten ervan bij de verdere ontwikkeling van de gemeente (bijv. op het gebied van toerisme en recreatie). In het omgevingsplan nemen we hierover regels op.